بعضی
از تحلیل گران خارجی سال 1975، یعنی اواخر سال 1353 و 9 ماهه ی اول سال
1354، را نقطه ی آغاز افول قدرت شاه در ایران می دانند. وقایعی كه در این
سال رخ داد، به حسب ظاهر همه از نیرومندتر شدن موقعیت شاه و رژیم سلطنت در
ایران حكایت می كرد. درآمد نفت چهار برابر شد و به مرز سالانه 20 میلیارد
دلار رسید كه با قدرت خرید آن روز دلار، رقم هنگفتی به شمار می آمد. شاه با
اعلام یك سیستم تك حزبی در اسفند 1353، حكومت مطلقه خود را بر كشور تثبیت
كرد، آشتی با عراق و امضای قرارداد حل اختلافات دو كشور كه براساس بیانیه ی
الجزایر تنظیم شده بود، به نگرانی های ایران از مرزهای غربی خود خاتمه
داد، روابط ایران با همه ی كشورها اعم از شرق و غرب توسعه یافت و سیل سران و
دولتمردان خارجی، برای بهره گرفتن از خوان نعمتی كه بر اثر افزایش ناگهانی
درآمد نفت در ایران گسترده شده بود، به ایران سرازیر شد. در این میان
درباریان، به فكر راه انداختن جشن های تازه ای افتادند. این بار پنجاهمین
سال سلطنت خاندان پهلوی را در آبان 1354، بهانه ای برای ریخت و پا ش های
تازه قرار دادند. اسدالله علم یكی از معاونین خود، دكتر باهری را كه سوابق
توده ای داشت برای سرپرستی برنامه های تبلیغاتی این جشن ها برگزید و ده ها
كتاب در وصف خاندان پهلوی كه هر یك با مقدمه ای با امضای علم آغاز می شد،
انتشار یافت
در
فوریه ی سال 1976، یعنی در زمان حكومت فورد و یازده ماه قبل از آن كه
كارتر وارد كاخ سفید بشود، یك هیئت تحقیقاتی از طرف سازمان اطلاعات مركزی
امریكا (سیا) به سرپرستی «ارنست اونی» گزارشی درباره ی خاندان سلطنتی و
ساختار حكومت در ایران تهیه كرد كه در تیراژ محدودی در مجموعه ی نشریات
محرمانه ی سیا چاپ و بین مقامات سیا و بعضی مقام های بالای امریكا توزیع
گردید.(2) در این گزارش، خانواده ی سلطنتی ایران «كانون عناصر فساد و هرزه و
شهوتران» معرفی شده و بیش از همه به شرح احوال اشرف پهلوی به عنوان با
نفوذترین و در عین حال فاسدترین اعضای خانواده پرداخته بود و شاه، را
زمامداری خودكامه كه به جز افراد خانواده ی خود فقط با ده، دوازده نفر، كه
رأس آن ها امیر اسدالله علم وزیر دربارش قرار دارد، محشور است «فقط از این
عده اطلاعاتی را كسب می كند. او با كسی مشورت نمی نماید و دیگران فقط مجری
تصمیمات او هستند. ایران عملاً تیول چهل خانواده است كه مقامات دولتی و
تجارت را تحت كنترل خود دارند و بعد از آن ها 150 تا 160 خانواده ی دیگر هم
هستند كه در درجه ی دوم اهمیت قرار گرفته اند و رده ی دوم مقامات سیاسی و
فعالیت های بازرگانی كشور را اشغال می كنند. مجموع این خانواده ها كه 200
خانواده می شوند، جایگزین قدرت و نفوذ 1000 فامیلی شده اند كه امریكایی ها
در گذشته از آن به عنوان خانواده ی حاكم بر ایران نام می بردند. گزارش سیا
در تشریح نهادهای سیاسی در ایران می نویسد:
«دولت و پارلمان در ایران
فاقد اختیار و قدرت نهادهای مشابه در حكومت دموكراسی هستند و عملاً جز صحه
نهادن بر تصمیمات شاه و اجرای آن نقشی ایفا نمی كنند.»
شاه بعد از
روی كار آمدن كارتر در سال 1977، درصدد جلب رضایت وی برآمد. نخست دولت
سیزده ساله ی هویدا را تغییر داد و جمشید آموزگار تحصیل كرده ی امریكا را
به صدارت گماشت و راهی آن كشور شد. تظاهرات انبوه مخالفان هنگام ورود او به
كاخ سفید كه موجب پرتاب گاز اشك آور از طرف پلیس و اشك ریختن كارتر و
مهمانانش شد،
]
آغاز
ناخوشی برای این سفر بود. اما شاه در همان دیدار نخستین با رییس جمهور
جدید امریكا سر تسلیم فرود آورد و متعهد شد از افزایش قیمت نفت جلوگیری
كند. در این مذاكرات، شاه جای هیچ گله و شكایتی برای امریكایی ها باقی
نگذاشت، به طوری كه در بازگشت اعتماد به نفس خود را باز یافته و بار دیگر
با خیال راحت بر اریكه ی سلطنت تكیه زده بود. ولی مشكلات اقتصادی و
نابسامانی های ناشی از ریخت و پاش های گذشته از یك طرف و تشدید مخالفت ها
با حكومت خودكامه و مفاسد و مشكلات ناشی از آن، به تدریج روند نهضتی را در
جامعه شدت بخشید كه مهار آن روز به روز دشوارتر می شد. آموزگار در كار خود
فرو مانده و هویدا هم كه به وزارت دربار منصوب شده بود، از هیچ گونه
كارشكنی در كار دولت فروگذار نمی كرد و سرانجام با انتشار مقاله ی توهین
آمیز نسبت به امام خمینی« قدس سره» در روزنامه ی اطلاعات در 17 دی 1356،
كاری ترین زهر خود را به حكومت آموزگار ریخت.
این
مقاله به ابتكار هویدا تهیه و شاه بر انتشار آن صحه گذاشت و حتی لحن آن را
تندتر كرد. سرانجام دولت آموزگار از كار بر كنار شد و شاه شریف امامی را
كه مهره انگلیسی ها بود روی كار اورد تا بتوانددر كنار حمایت امریكا، رضایت
انگلستان را نیز جلب نماید. انخاب شریف امامی به نخست وزیری هم هیچ یك از
انتظارات شاه را بر نیاورد. عقب گرد ناگهانی رژیم در برابر مخالفان و آزادی
مطبوعات، به گسترش فعالیت های مخالف رژیم انجامید. اقدام شتابزده ی رژیم
در برقراری حكومت نظامی، فاجعه ی 17 شهریور میدان ژاله (شهدا) را آفرید.
انعكاس جهانی این فاجعه رژیم را از اجرای مقررات حكومت نظامی بازداشت و
تظاهرات و اعتصابات تازه ای را به دنبال آورد.
تیراندازی
به سوی دانشجویان و دانش آموزان در 13 آبان 1357 در دانشگاه تهران و كشته و
زخمی شدن تعدادی از آن ها، تظاهرات بی سابقه ی 14 آبان را در تهران به
دنبال داشت. شاه همان روز با هلیكوپتر بر فراز شهر پرواز كرد و پس از
مشاهده ی شعله های آتش كه از صدها نقطه ی شهر زبانه می كشید، به كاخ
نیاوران بازگشت و سفیران امریكا و انگلیس را نزد خود فرا خواند تا تصمیم
خود را به تشكیل یك دولت نظامی به آن ها ابلاغ كند. سفیر امریكا نظر موافق
واشنگتن را با استقرار یك دولت نظامی اعلام داشت. سفیر انگلیس نیز گفت:
دولت
انگلستان آنچه را كه اعلی حضرت به مصلحت كشور خود تشخیص دهند، تأیید می
كند. شاه پس از این ملاقات حكم نخست وزیری ارتشبد ازهاری را امضا كرد و
فردای آن روز ضمن اعلام تشكیل دولت نظامی گفت كه صدای انقلاب ملت را شنیده و
قول می دهد كه اشتباهات گذشته جبران شود.
دولت نظامی در همان چند
روز اول ناتوانی خود را در اداره ی امور كشور نشان داد و موج تظاهرات و
اعتصابات بعد از چند روز وقفه از سرگرفته شد. حكومت نظامی هم عملاً كارآیی
خود را از دست داد، زیرا مقررات حكومت نظامی در مورد منع اجتماعات اجرا نمی
شد. حكومت نظامی به ویژه در مورد مطبوعات سختگیری كرد، ولی نویسندگان
مطبوعات زیر بار سانسور نرفتند و دست به اعتصاب زدند و مردم بیش از پیش
برای آگاهی از آنچه در كشورشان می گذشت به رادیوهای بیگانه روی آوردند.
گسترش موج اعتصابات در سراسر كشور، بخصوص صنعت نفت، مملكت را به حال فلج
كامل در آورد و درآمد ارزی كشور به صفر رسید. شاه برای خروج از بن بستی كه
در آن گرفتار شده بود به رهبران جبهه ی ملی روی آورد و قبل از همه دكتر
غلامحسین صدیقی را برای مقام نخست وزیری در نظر گرفت. دكتر صدیقی پس از یك
هفته مطالعه و مشورت، پاسخ ردّ داد. شاه از شاپور بختیار دعوت كرد. بختیار
این پیشنهاد را به شرط گرفتن اختیار كامل و خروج شاه از كشور بعد از رأی
اعتماد مجلسین به دولت پذیرفت. شاه ناگزیر، تمام شرایط را پذیرفت.
با
روشن شدن جرقه های اولیه انقلاب و فشار نیروهای مخالف رژیم و هماهنگی قیام
های مردمی به رهبری امام خمینی قدس سره و كشتار 17 شهریور و برگزاری مراسم
چهلم های مختلف شهدا در تهران، تبریز، اصفهان ،مشهد و ...، و اعتصاب
كارگران شركت ملی نفت و چاپ مقاله توهین آمیز احمد رشیدی مطلق علیه امام«
قدس سره»، كنترل امنیت كشور از دست نیروهای رژیم و حتی حكومت نظامی خارج شد
و پایه های اقتدار رژیم 2500 ساله شاهنشاهی سست شده و منجر به فرار شاه
گردید.
در آن تاریخ همه ناظران سیاسی متفق القول بودند كه حل بحران،
با حضور شاه در ایران امكان پذیر نیست و رهبر انقلاب اسلامی، به هیچ عنوان
حضور شاه و رژیم سلطنتی را تحمل نخواهد كرد. شاه نیز پس از عدم موفقیت
دولت نظامیازهاری در برقراری نظم و آرامش و رقع اعتصاب ها كه اقتصاد كشور
را فلج كرده بود، راه دیگری جز خروج از كشور نداشت. تشریفات مربوط به خروج
شاه خصوصی و غیررسمی بود. مشایعت كنندگان، نخست وزیر، رؤسای مجلسین، وزیر
دربار، رییس ستاد ارتش و گروهی از مقامات وابسته به دربار بودند. فرودگاه
مهرآباد در محاصره یگان های گارد شاهنشاهی بود. مقارن ساعت یازده و نیم
صبح، شاه و همسرش، با یك هلیكوپتر وارد فرودگاه شدند.
شاه در مصاحبه ی كوتاهی به خبرنگاران گفت:(1)
«مدتی
است احساس خستگی می كنم و احتیاج به استراحت دارم. ضمناً گفته بودم پس از
این كه خیالم راحت شود و دولت مستقر گردد، به مسافرت خواهم رفت. این سفر
اكنون آغاز می شود و تهران را به سوی آسوان در مصر ترك می كنم. امروز با
رأی مجلس شورای ملی كه پس از رأی سنا داده شد، امیدوارم كه دولت بتواند هم
به جبران گذشته و هم در پایه گذاری آینده موفق شود.»
در مورد مدت سفر گفت:
«این سفر بستگی به حالت من دارد و در حال حاضر دقیقاً نمی توانم آن را تعیین كنم.»
ساعت نیم بعد از ظهر، شاه و همسرش تهران را به مقصد مصر ترك كردند.
در
آخرین روزها فرح كوشید تا موافقت شاه را به استعفا از مقام سلطنت و تفویض
مقام نیابت سلطنت به وی، طبق قانون اساسی جلب نماید. شاه نپذیرفت و گفت این
كار مشكلی را حل نخواهد كرد. سرانجام شاه روز 26 دی 1357، فرار را بر قرار
ترجیح داد. از اعضای خانواده ی سلطنتی تنها فرح مانده بود كه او نیز همراه
همسرش از ایران خارج شد. پس از خروج شاه از ایران، موج شادی مردم را فرا
گرفت و ملت با آمدن به خیابان ها و اظهار شادمانی و پخش گل و شیرینی این
پیروزی بزرگ را جشن گرفت و رژیم سلطنتی كمتر از یك ماه پس از فرار شاه سقوط
كرد و طومار عمر رژیم سرتاسر ظلم و جور 2500 ساله ی شاهنشاهی روز 22 بهمن
1357، درهم پیچیده شد.
پی نوشتها:
1- غلامرضا نجاتی، تاریخ سیاسی 25 ساله ایران، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، ص 314-313.
2- محمود طلوعی، پدر و پسر، ناگفته ها و ناشنیدنی ها از زندگی و روزگار پهلوی ها، ص 753-751.
منبع: تبیان
این دهه فجر است گویی نوبهار